Een begin van veranderen

Toch was 2021 een onbestemd tussenjaar waarin gemeenten in de wachtstand stonden. ‘Een jaar als een nat stuk zeep. Telkens als je dacht dat je grip had, glipte het uit je vingers,’ zegt Leonard Geluk, algemeen directeur van de VNG. Corona was voor gemeenten een showstopper. Op de maandenlange lockdown in de winter volgden nieuwe uitbraken in de zomer, de besmettelijke delta- en omikronvarianten in het najaar en vlak voor kerst opnieuw een lockdown. Het ene pakket maatregelen volgde op het andere. Burgemeesters riepen op om stelselmatig te werken aan meer veerkracht in de samenleving. Bijvoorbeeld met een nationale reserve voor de zorg, een meer flexibele omgang met vakanties en een betere structuur om besluitvorming op te schalen in tijd van crisis. ‘De burgemeesters doen een stap naar voren,’ zegt Pieter Jeroense, plaatsvervangend algemeen directeur VNG. ‘Ze pleiten voor een langetermijnvisie om te leren leven met het virus.’

Startblokken

Het ontbreken van focus op de lange termijn was een constante in het jaar van de langste kabinetsformatie ooit. De asiel- en integratieproblematiek is exemplarisch. Gemeenten zetten alle zeilen bij om opvangfaciliteiten – die telkens worden op- en afgeschaald – op te zetten, memoreert Jeroense. ‘Een groot logistiek proces en zeer gevoelig in de relatie met inwoners.’ Albert Vermuë, beleidsdirecteur Leefomgeving, vertelt dat er gedurende bijna het hele jaar geen duidelijkheid was over de middelen voor de energietransitie. ‘Gemeenten staan in de startblokken om het grootschalig aan te pakken. Het huiswerk is gedaan, de transitievisies warmte zijn opgeleverd evenals de Regionale Energie Strategieën (RES). Nu moeten we het gaan uitvoeren, een grote langjarige opgave.’

Voor het herstel van de kinderopvangtoeslagaffaire zetten gemeenten een ondersteuningsstructuur op voor slachtoffers, met hulp van de VNG. ‘De menselijke maat is zoekgeraakt in de uitvoering,’ zegt Nathan Ducastel, beleidsdirecteur Informatiesamenleving. ‘Ongekend is dat de rechtspraak en de Raad van State excuses hebben gemaakt voor hun rol. De affaire toont aan hoe cruciaal het is te investeren in de kwaliteit van uitvoering.’

De arbitragezaak over de kosten van de jeugdzorg was een opsteker van formaat. Voor gemeenten en voor de VNG. De Commissie van Wijzen oordeelde dat gemeenten meer geld nodig hebben voor de jeugdzorg en dat het rijk 1,56 miljard euro extra moet betalen. ‘Dit proces is in de loop van jaren opgebouwd naar een climax,’ zegt Ali Rabarison, beleidsdirecteur Inclusieve Samenleving. ‘Zonder bestuurlijke onderhandelingen met als uitkomst de mogelijkheid van arbitrage en het onderzoek naar de kosten was het niet zover gekomen. De arbitragezaak is illustratief voor het samenspel tussen de VNG en gemeenten. Het is een mooi succes van alle betrokken ambtenaren en VNG-beleidsmensen, de directie, de onderhandelingsdelegatie en het VNG-bestuur.’

Grassprietjes

De VNG zette voor de kabinetsformatie van 2021 in op 4 onderwerpen: structurele financiën, evenwichtige bestuurlijke verhoudingen, een aanbod voor het uitvoeren van grote opgaven en focus op uitvoering. Teleurstellend is dat in het regeerakkoord het oordeel van de Commissie van Wijzen terzijde wordt geschoven, met aanzienlijke kortingen op de financiële reeks. De hoop op het afschaffen van de opschalingskorting en compensatie van het abonnementstarief in de Wmo is niet bewaarheid. De VNG blijft erop inzetten dit te herstellen.

Lichtpunten zijn er ook. Het is positief dat veel geld beschikbaar komt voor de klimaatproblematiek, kansenongelijkheid en de preventieve gezondheidszorg. Ook is er aandacht voor de uitvoerbaarheid van beleid en wordt er geïnvesteerd in een brede aanpak van ondermijning, zowel preventief als repressief. Ten slotte krijgt ook digitalisering de aandacht die het verdient.

‘Op een ingezaaid landje komen na verloop van tijd dunne grassprietjes op. Dat is wat we nu zien,’ zegt Geluk. ‘De consistente VNG-inzet op financiën, evenwichtige verhoudingen en uitvoering begint effect te sorteren, maar het is een zaak van lange adem. Gemeenten staan in de voorste linie; ze weten als geen ander wat erbij komt kijken om verandering voor elkaar te krijgen. Het is op z’n plaats om een stap naar voren te zetten. Zodat gemeenten met alle bestuurslagen gelijkwaardig kunnen werken aan een toekomstbestendige samenleving.’